ગુજરાતનું રાજકીય પટલ ઘણા સમયથી પક્ષપલટા અને રાજકીય ગઠબંધનની ચર્ચાઓથી ગુંજી રહ્યું છે. ભાજપના એક સમર્પિત કાર્યકર્તાનું નિવેદન છે કે “ઘણા સમયથી ગુજરાત ભાજપમાં કોંગ્રેસમાંથી ભરતી અભિયાન ચાલી રહ્યું છે અને હવે કોંગ્રેસ જેમને હાંકી કાઢશે તેઓ ભાજપમાં આવી સત્તા ભોગવશે” રાજકીય સમીકરણો લાંબા ગાળાના પરિણામો પર પઅસર કરે છે. આ નિવેદન માત્ર રાજકીય વ્યૂહરચનાની વાત નથી કરતું પરંતુ પક્ષના આંતરિક સંઘર્ષ અને કાર્યકર્તાઓની નિરાશાને પણ ઉજાગર કરે છે. આપણે આ મુદ્દાને નિષ્પક્ષ રીતે સમજવાનો પ્રયાસ કરીશું અને તેના બંને પક્ષો કોંગ્રેસ અને ભાજપ પર થતી અસરોનું વિશ્લેષણ કરીશું.
કોંગ્રેસની આંતરિક સફાઈ કે નબળાઈ?
કોંગ્રેસ પાર્ટી ગુજરાતમાં લાંબા સમયથી સત્તાથી દૂર છે. ભાજપનું વર્ચસ્વ એટલું મજબૂત રહ્યું છે કે કોંગ્રેસ માટે પોતાની શાખ પાછી મેળવવી એક પડકાર બની ગયું છે. આવી સ્થિતિમાં પાર્ટીની અંદર નેતાઓ અને કાર્યકર્તાઓનું એક વર્ગ સત્તાની લાલસાથી પ્રેરાઈને પક્ષપલટાનો રસ્તો અપનાવી રહ્યું છે. જો કોંગ્રેસ આવા “સત્તાલાલચુ” કાર્યકર્તાઓને હાંકી કાઢે છે તો તેને બે રીતે જોઈ શકાય છે. એક તરફ તે પાર્ટીની આંતરિક સફાઈનું પગલું ગણી શકાય જેનાથી પાર્ટીમાં વફાદાર અને સિદ્ધાંતવાળા કાર્યકર્તાઓનું પ્રમાણ વધે. બીજી તરફ આવા નેતાઓનું બહાર નીકળવું પાર્ટીની નબળાઈને પણ દર્શાવે છે કારણ કે તે સંગઠનાત્મક એકતા જાળવી રાખવામાં નિષ્ફળ રહી છે.
આ સંદર્ભમાં કોંગ્રેસનું આગામી પગલું મહત્વનું છે. જો તે પોતાની વિચારધારાને મજબૂત કરી નવા નેતૃત્વને તક આપે અને ગ્રાસરૂટ સ્તરે સંગઠનને મજબૂત કરે તો આ “સફાઈ” લાંબા ગાળે ફાયદાકારક થઈ શકે. પરંતુ જો તે માત્ર આંતરિક કલહ અને નિર્ણયહીનતાનો ભોગ બનશે તો તેનું અસ્તિત્વ ગુજરાતના રાજકારણમાં વધુ નબળું પડી શકે છે.
ભાજપનું ભરતી અભિયાન: વિજય કે વિનાશના બીજ?
ભાજપ જે ગુજરાતમાં દાયકાઓથી સત્તારૂઢ છે તેની વ્યૂહરચના હંમેશા આક્રમક અને વ્યવહારિક રહી છે. કોંગ્રેસમાંથી આવતા નેતાઓને સ્વીકારવું એ ભાજપ માટે એક તરફથી વિજયનું પગલું છે કારણ કે તેનાથી વિપક્ષ નબળો પડે છે અને ભાજપનો વ્યાપ વધે છે. પરંતુ આ નિવેદનમાં ઉઠેલો મુદ્દો “સમર્પિત કાર્યકર્તાઓ નિરાશ થશે” એ ભાજપની આંતરિક સમસ્યાઓ તરફ ઈશારો કરે છે.
જે કાર્યકર્તાઓએ વર્ષોથી પાર્ટીની વિચારધારા અને નીતિઓ માટે મહેનત કરી છે તેઓને લાગે છે કે બહારથી આવેલા નેતાઓને સત્તા અને પદનો લાભ મળી રહ્યો છે જ્યારે તેઓ પોતે હાંસિયામાં ધકેલાઈ રહ્યા છે. આ નિરાશા લાંબા ગાળે પાર્ટીની મૂળ શક્તિ એટલે કે તેના ગ્રાસરૂટ કાર્યકર્તાઓનું મનોબળ તોડી શકે છે. ભાજપની સફળતા તેના સંગઠન અને કાર્યકર્તાઓની નિષ્ઠા પર ટકેલી છે અને જો આ નિષ્ઠા ખંડિત થશે તો તેના વર્ચસ્વને જોખમ ઊભું થઈ શકે છે.
આ સમગ્ર પરિસ્થિતિ રાજકારણના બે મુખ્ય પાસાં વ્યવહારિકતા અને વિચારધારા વચ્ચેના સંઘર્ષને રજૂ કરે છે. ભાજપનું કોંગ્રેસના નેતાઓને સ્વીકારવું એ વ્યવહારિક રાજકારણનું ઉદાહરણ છે જેમાં સત્તા જાળવવા અને વ્યાપ વધારવા માટે ગમે તેવા પગલાં લેવાય છે. બીજી તરફ કોંગ્રેસનું આવા નેતાઓને હાંકી કાઢવું એ વિચારધારાત્મક શુદ્ધતા જાળવવાનો પ્રયાસ હોઈ શકે પરંતુ તેની સાથે જોડાયેલી નબળાઈઓ તેને મોંઘું પડી શકે છે.
આ બંને અભિગમોના પોતાના ફાયદા અને ગેરફાયદા છે. ભાજપની વ્યવહારિકતાએ તેને ગુજરાતમાં અજેય બનાવ્યું છે પરંતુ તેની આંતરિક એકતા પર સવાલો ઉઠી રહ્યા છે. કોંગ્રેસની વિચારધારાત્મક નીતિ તેને ફાયદો આપી શકે પરંતુ વ્યવહારિક રાજકારણમાં તેનું કોઈ મૂલ્ય નથી જો તે સત્તા સુધી પહોંચી ન શકે.
ગુજરાતના રાજકારણમાં પક્ષપલટાનું આ નાટક નવું નથી પરંતુ તેના પરિણામો બંને પક્ષો માટે નિર્ણાયક સાબિત થશે. કોંગ્રેસ માટે આ એક તક છે પોતાને પુનર્ગઠિત કરવાની જ્યારે ભાજપ માટે તે એક પડકાર છે પોતાના મૂળ કાર્યકર્તાઓનો વિશ્વાસ જાળવી રાખવાનો. આ ઘટનાક્રમ એ બતાવે છે કે રાજકારણમાં સત્તા અને વિચારધારા વચ્ચેનું સંતુલન કેટલું નાજુક હોય છે. લાંબા ગાળે જે પક્ષ આ સંતુલનને સફળતાપૂર્વક જાળવી શકશે તે જ ગુજરાતના રાજકીય ભવિષ્યને આકાર આપશે.