અમેરિકાએ તાજેતરમાં ઈરાનના ચાબહાર બંદરને આપવામાં આવેલી ખાસ છૂટ રદ કરી હતી, જેનાથી ભારતને આ વ્યૂહાત્મક બંદર વિકસાવવા અને ચલાવવાની મંજૂરી મળી હતી. ભારત, ઈરાન અને અફઘાનિસ્તાન વચ્ચે વેપાર અને જોડાણ જાળવવા માટે ઈરાન ફ્રીડમ એન્ડ કાઉન્ટર-પ્રોલિફરેશન એક્ટ (IFCA) હેઠળ આ છૂટ 2018માં આપવામાં આવી હતી. આ છૂટ 29 સપ્ટેમ્બર, 2025ના રોજ સમાપ્ત થઇ રહી છે. આનો અર્થ એ છે કે ચાબહાર બંદર સાથે સંબંધિત કોઈપણ પ્રવૃત્તિ- રોકાણ, સાધનોનો પુરવઠો, રેલ્વે પ્રોજેક્ટ્સ અથવા નાણાકીય વ્યવહારો પર US પ્રતિબંધ લાગુ થઇ શકે છે.
ભારત ચાબહાર બંદરને માત્ર વ્યાપારી રીતે જ નહીં પરંતુ વ્યૂહાત્મક દ્રષ્ટિકોણથી પણ મહત્વપૂર્ણ માને છે. આ બંદર પાકિસ્તાનને બાયપાસ કરીને ભારતને અફઘાનિસ્તાન અને મધ્ય એશિયા સુધી સીધો માર્ગ પૂરો પાડે છે. ભારતે આ પ્રોજેક્ટમાં અબજો ડોલરનું રોકાણ કર્યું છે. મુક્તિ પાછી ખેંચવાથી હવે નીચે જણાવેલ અનેક પડકારો ઉભા થશે…
બંદર માળખાગત સુવિધાઓ માટે સાધનો લાવવા મોંઘા અને જટિલ બનશે. વીમો, શિપિંગ અને નાણાકીય ખર્ચ વધશે. ભારતીય કંપનીઓ માટેના કરારો અને વ્યવસાય પર સીધી અસર પડશે. વિદેશ મંત્રાલયને અમેરિકા અને ઈરાન બંને વચ્ચે સંતુલન સાધવામાં મુશ્કેલી પડશે.
હવે પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે, અમેરિકાના આ પગલાથી કઈ ભારતીય કંપનીઓ સૌથી વધુ પ્રભાવિત થશે. ચાલો તેમને એક પછી એક તમામ વિશે બતાવી દઈએ.
ઈન્ડિયા પોર્ટ્સ ગ્લોબલ લિમિટેડ (IPGL): આ ભારત સરકારનું એક સ્પેશિયલ પર્પઝ વ્હીકલ (SPV) છે, જે ખાસ કરીને ચાબહાર બંદર પર શાહિદ બેહેશ્તી ટર્મિનલના સંચાલન અને વિકાસ માટે બનાવવામાં આવ્યું છે.
વ્યવસાય: અત્યાર સુધીમાં આશરે 85 મિલિયન ડૉલરનું રોકાણ કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં 120 મિલિયન ડૉલરથી વધુની યોજનાઓ પાઇપલાઇનમાં છે.
ચાબહારમાં ભૂમિકા: ટર્મિનલ સંચાલન, સાધનોની સ્થાપના, બંદરનું સંચાલન અને ઈરાની સરકાર સાથે સંકલન.
અસર: US પ્રતિબંધોને કારણે IPGL સૌથી વધુ નુકસાન કરશે. સાધનોની ખરીદી, નાણાકીય વ્યવહારો અને વીમા મુશ્કેલ બનશે. કંપનીને સેંકડો કરોડ રૂપિયાનો વધારાનો ખર્ચ થઈ શકે છે, અને રોકાણોની અનિશ્ચિતતા વધશે.
IRCON ઇન્ટરનેશનલ લિમિટેડ: રાજ્યની માલિકીની કંપની IRCON રેલ્વે અને માળખાગત પ્રોજેક્ટ્સમાં મુખ્ય ખેલાડી છે.
વ્યવસાય: દર વર્ષે હજારો કરોડ રૂપિયાના રેલ અને રોડ પ્રોજેક્ટ્સ પૂર્ણ કરે છે.
ચાબહારમાં ભૂમિકા: ચાબહાર-ઝહદાન રેલ્વે લાઇનનું નિર્માણ.
અસર: આ પ્રોજેક્ટમાં પહેલાથી જ વિલંબ થઇ ચુક્યો છે. હવે, USના પ્રતિબંધ પછી, ધિરાણ, સાધનોની આયાત અને સપ્લાય ચેઇન જોખમમાં છે. IRCONને કરાર નુકસાન અને વધારાના ખર્ચનો સામનો કરવો પડશે.
SAIL (સ્ટીલ ઓથોરિટી ઓફ ઇન્ડિયા લિમિટેડ) અને જિંદાલ સ્ટીલ જેવી કંપનીઓ: આ બે મુખ્ય ભારતીય સ્ટીલ કંપનીઓનું પણ ચાબહારમાં રોકાણ છે.
વ્યવસાય: દેશમાં સ્ટીલ ઉત્પાદનમાં અગ્રણી કંપનીઓ, વાર્ષિક ટર્નઓવર હજારો કરોડ છે.
ચાબહારમાં ભૂમિકા: રેલ્વે અને બંદર માળખાગત સુવિધાઓ માટે સ્ટીલનો પુરવઠો.
અસર: જો રેલ્વે અને અન્ય પ્રોજેક્ટ્સ ધીમો પડે છે, તો આ પ્રોજેક્ટ્સ માટે ઓર્ડર અટકી શકે છે. આનાથી આવક અને ઉત્પાદન યોજનાઓ પર અસર પડશે. કરોડો રૂપિયાનું અંદાજિત નુકસાન શક્ય છે.
ભારતીય હાર્બર અને બંદર સાધનો સપ્લાયર્સ: આ કંપની ક્રેન, કન્ટેનર હેન્ડલિંગ સાધનો અને બંદર મશીનરીનું ઉત્પાદન અને સપ્લાય કરે છે.
ચાબહારમાં ભૂમિકા: IPGLને મોટી ક્રેન અને કન્ટેનર હેન્ડલિંગ સાધનો પૂરા પાડતી ભારતીય અને વિદેશી કંપનીઓના ભારતીય ભાગીદારો.
અસર: ટેન્ડર રદ થઈ શકે છે, ચુકવણીમાં વિલંબ થઈ શકે છે, અને આ કંપનીઓને આયાત અને નિકાસ જોખમોને કારણે નુકસાન થઈ શકે છે.
લોજિસ્ટિક્સ અને શિપિંગ કંપનીઓ, નાણાકીય અને વીમા સંસ્થાઓ: આ ઉપરાંત આંતરરાષ્ટ્રીય નૂર, વીમા અને બેંકિંગ ક્ષેત્રોમાં કાર્યરત ઘણી ભારતીય લોજિસ્ટિક્સ અને શિપિંગ કંપનીઓ પણ છે.
ચાબહારમાં ભૂમિકા: અફઘાનિસ્તાન અને મધ્ય એશિયામાં માલ પરિવહન માટે ચાબહાર માર્ગનો ઉપયોગ.
અસર: વીમા અને શિપિંગ દરો વધશે, નાણાકીય વ્યવહારો વધુ મુશ્કેલ બનશે. આનાથી વેપાર માર્જિન ઘટશે અને ગ્રાહકોનો વિશ્વાસ ઘટશે.
આ ફેરફાર ફક્ત ભારતીય કંપનીઓને જ અસર કરશે નહીં. USના આ પગલાને કારણે ઘણી કંપનીઓમાં મુખ્ય હોદ્દા ધરાવતા ભારતીયોને પણ મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડશે.
ઈન્ડિયા પોર્ટ્સ ગ્લોબલ લિમિટેડ, ના CMD: કંપનીના ઓપરેશન હેડને ચાબહારમાં રોકાણ, સાધનો અને ધિરાણ સંબંધિત સૌથી મોટા પડકારોનો સામનો કરવો પડશે.
શિપિંગ મંત્રાલય/બંદરો, શિપિંગ અને જળમાર્ગ મંત્રાલયના સચિવ: તેઓ વ્યૂહાત્મક પ્રોજેક્ટની દેખરેખ રાખવા અને US-ઈરાન સંઘર્ષને સંતુલિત કરવા માટે જવાબદાર રહેશે.
IRCON ઇન્ટરનેશનલના CMD: તેઓ ચાબહાર-ઝહદાન રેલ્વે પ્રોજેક્ટ માટે જવાબદાર છે; વિલંબ અને નુકસાન તેમના પ્રદર્શનને સીધી અસર કરશે.
SAILના અધ્યક્ષ: સ્ટીલ સપ્લાયમાં ઘટાડો અથવા ઓર્ડર અટકી જવાથી કંપનીની યોજનાઓ અને ઉત્પાદન પર અસર કરશે.
વિદેશ મંત્રાલય (MEA)ના ઈરાન ડેસ્ક પ્રમુખ/સંયુક્ત સચિવ: તેમને અમેરિકા અને ઈરાન બંને સાથે વાટાઘાટો કરીને ભારતના હિતોનું રક્ષણ કરવાનો પડકાર આપવામાં આવશે.
2018માં, ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ વહીવટીતંત્રે ઈરાન પર કડક પ્રતિબંધો લાદ્યા હતા. તે સમયે, ભારતે અમેરિકાને સમજાવ્યું હતું કે ચાબહાર બંદર અફઘાનિસ્તાનની આર્થિક સહાય અને માનવતાવાદી પુરવઠા માટે મહત્વપૂર્ણ છે. તેથી, ભારતને ઈરાન ફ્રીડમ એન્ડ કાઉન્ટર-પ્રોલિફરેશન એક્ટ (IFCA)માંથી મુક્તિ આપવામાં આવી હતી.
આ મુક્તિને કારણે ભારતને ઈરાનમાં રોકાણ કરવાની અને ચાબહાર બંદરનું સંચાલન કરવાની મંજૂરી મળી. પરંતુ હવે અમેરિકા દલીલ કરે છે કે ઈરાન પર દબાણ જાળવી રાખવું જરૂરી છે, અને તેથી જ આ મુક્તિ રદ કરવામાં આવી છે.
અમેરિકાના આ પગલાથી ભારતની વ્યૂહાત્મક યોજનાઓને મોટો ફટકો પડી શકે છે. IPGL, IRCON અને SAIL જેવી કંપનીઓ અને આ પ્રોજેક્ટ માટે જવાબદાર અધિકારીઓને સૌથી વધુ અસર થશે. ચાબહાર ફક્ત એક બંદર જ નથી, પરંતુ પ્રાદેશિક રાજદ્વારી અને મધ્ય એશિયા સાથે જોડાવાનું ભારતનું સ્વપ્ન છે. માફી હટાવ્યા પછી, ભારતે વૈકલ્પિક માર્ગો શોધવા પડશે અને રાજદ્વારી મોરચે અમેરિકા સાથે નવા રસ્તે વાતચીત કરવી પડશે.
