વર્ષ 1950માં વિશ્વની વસ્તી માત્ર અઢી અબજ હતી, જે હવે આઠ અબજના આંકડાને વટાવી ગઈ છે. છેલ્લા સાત દાયકામાં વિશ્વમાં જે વસ્તી વિસ્ફોટ થયો છે તે બધાને ચોંકાવી દે છે. જેના કારણે પૃથ્વી પર વધતી જતી માનવ વસ્તીને બોજ ગણવી કે આશીર્વાદ ગણવો તે પ્રશ્ન ઉભો થયો છે. પરંતુ એ વાસ્તવિકતા છે કે, ભારત પણ એવા દેશોમાં સામેલ છે જ્યાં વધતી વસ્તી એક સમસ્યા છે. ભારત હાલમાં વિશ્વમાં સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતો દેશ છે. વિશ્વની કુલ વસ્તીનો છઠ્ઠો ભાગ ભારતમાં વસે છે. એટલે કે આ પૃથ્વી પરનો દરેક છઠ્ઠો વ્યક્તિ ભારતીય છે.
10 નવેમ્બર, 2024ના રોજ ભારતની વસ્તી 1,455,591,095 છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર (UN) મુજબ, એપ્રિલ 2023ના અંતે ભારતની વસ્તી 1,425,775,850 હતી. આ રીતે, ભારત વિશ્વમાં સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતો દેશ છે અને ચીનને પછાડીને નંબર વન બની ગયો છે. પરંતુ, એક અભ્યાસ મુજબ, ભારતની વસ્તી વૃદ્ધિ દર સતત ઘટી રહ્યો છે. આઝાદી પછી, ભારતમાં પ્રજનન દર (સ્ત્રી દીઠ જન્મ દર) 1950માં 6.2 હતો, જે 2021માં ઘટીને 2 ટકાથી ઓછો થઈ ગયો છે. એવો દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે, ભારતમાં પ્રજનન દરમાં ઘટાડો થવાનો આ સમયગાળો ચાલુ રહેશે. જો આમ જ ચાલુ રહેશે તો 2050 સુધીમાં ભારતમાં પ્રજનન દર 1.3 થઈ જશે. વર્ષ 2054માં ભારતની વસ્તી 1.69 અબજ સુધી પહોંચી શકે છે. પરંતુ તે પછી પણ ઘટાડાની પ્રક્રિયા ચાલુ રહેશે અને વર્ષ 2100માં ભારતની વસ્તી ઘટીને 1.5 અબજ થઈ જશે. પ્રજનન દરમાં આ ઘટાડાથી દેશ માટે માત્ર ફાયદા જ નથી પણ ગેરફાયદા પણ છે.
એવો અંદાજ છે કે, વૈશ્વિક પ્રજનન દર 2050 સુધીમાં ઘટીને 1.8 થઈ જશે. જ્યારે, 2100 સુધીમાં વૈશ્વિક પ્રજનન દર 1.6 થઇ જશે. આંકડા અનુસાર, 1950માં ભારતમાં 1.6 કરોડ બાળકોનો જન્મ થયો હતો. જ્યારે, 2021માં, ભારતમાં 2.2 કરોડ બાળકોનો જન્મ થયો હતો. એવો અંદાજ છે કે, ઘટતા પ્રજનન દરને કારણે 2050માં ભારતમાં માત્ર 1.3 કરોડ બાળકો જ જન્મશે. 2021માં વિશ્વભરમાં 12.9 કરોડ બાળકોનો જન્મ થયો હતો. આ આંકડો 1950માં વિશ્વભરમાં જન્મેલા 93 મિલિયન બાળકો કરતાં વધુ છે. જ્યારે, તે 2016માં જન્મેલા 14.2 કરોડ બાળકો કરતા ઓછા છે.
ગ્લોબલ બર્ડન ઑફ ડિસીઝ (GBD) 2021 ફર્ટિલિટી એન્ડ ફોરકાસ્ટિંગ કોલાબોરેટર્સ અનુસાર, 21મી સદીમાં ઘણા ઓછી આવક ધરાવતા દેશોએ પણ ઉચ્ચ પ્રજનન દરનો સામનો કરવો પડશે. પરંતુ, મોટાભાગના બાળકોનો જન્મ વિશ્વના સૌથી ગરીબ પ્રદેશોમાં થશે. એવો અંદાજ છે કે 2100 સુધીમાં વિશ્વભરમાં જીવંત જન્મોમાં ઓછી આવક ધરાવતા દેશોનો હિસ્સો 18 ટકાથી બમણો થઈને 35 ટકા થઈ જશે. આને કારણે જ્યાં સુધી સરકારો વધતી વસ્તીના પડકારોનો ઉકેલ શોધવાની દિશામાં કામ નહીં કરે ત્યાં સુધી ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પર દબાણ વધતું રહેશે.
તબીબોના મતે સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રજનન સંબંધી અનેક પડકારો સામે આવી રહ્યા છે. જો આમાં સુધારો ન કરવામાં આવે તો જોખમ વધી શકે છે. હાલમાં, આબોહવા પરિવર્તન અને ખોરાકની આદતોમાં ફેરફારને કારણે સૌથી મોટા પડકારોનો સામનો કરવો પડી રહ્યો છે. ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફોર હેલ્થ મેટ્રિક્સ એન્ડ ઇવેલ્યુએશન અને યુનિવર્સિટી ઓફ વોશિંગ્ટન દ્વારા હાથ ધરાયેલા અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે, ગર્ભાવસ્થા એક મોટો પડકાર બની રહી છે. તેમજ નકારાત્મક સંજોગોને કારણે બાળ મૃત્યુનું જોખમ પણ વધી શકે છે. નિષ્ણાતોના મતે મોટાભાગના લોકોને લાગે છે કે, જો ઓછા બાળકોનો જન્મ થશે તો દેશની વસ્તી ઘટશે અને ફાયદો થશે. આવા લોકોને ખબર હોવી જોઈએ કે, પ્રજનન દર ઘટવાના ઘણા ગેરફાયદા પણ છે.
સંશોધકોના મતે જો બાળકો ન હોય તો કોઈપણ દેશનું ભવિષ્ય જોખમમાં આવી શકે છે. એક સંશોધનમાં મહિલાઓના પ્રજનન દરમાં ઘટાડો થવાના કારણે દેશ અને સમાજ પર પડનારા ગંભીર પરિણામોનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું છે. એક અભ્યાસના અહેવાલ મુજબ, જો પ્રજનન દર ઘટે છે, તો તમે તમારી આસપાસ બાળકો કરતાં વધુ વૃદ્ધો જોવાનું શરૂ કરશો. આનો અર્થ એ થશે કે, જે દેશોમાં પ્રજનન દર ઘટી રહ્યો છે, તેઓ થોડા સમય પછી શ્રમબળની અછત અનુભવવા લાગશે. વૈશ્વિક પ્રજનન દરમાં ઘટાડો એટલે, અડધાથી વધુ દેશોમાં જન્મદરમાં ઘટાડો. જ્યારે પણ દેશમાં પ્રજનન દર 2.1થી નીચે આવે છે, ત્યારે વસ્તી ઘટવા લાગે છે.
સાયન્ટિફિક રિપોર્ટ્સમાં પ્રકાશિત એક અભ્યાસનો રિપોર્ટ કહે છે કે, જો પ્રજનન દર ઘટશે તો મહિલાઓની સરેરાશ ઉંમર વધશે. રિસર્ચ અનુસાર, ઓછી પ્રજનન દરનો સીધો ફાયદો મહિલાઓને થઈ રહ્યો છે. આ કારણે તેમની સરેરાશ ઉંમર વધી રહી છે. સંશોધન મુજબ, એક બાળકને જન્મ આપનારી મહિલાઓ 15 કે તેથી વધુ બાળકોને જન્મ આપનારી મહિલાઓ કરતાં સરેરાશ છ વર્ષ વધુ જીવે છે. આ સિવાય પ્રજનન દર ઘટવાથી વસ્તી નિયંત્રણમાં આવશે અને દરેકને વધુ સારા સંસાધનો ઉપલબ્ધ થશે.
ઘટતો પ્રજનન દર ભારત માટે ઘણું મહત્વ ધરાવે છે. તેનાથી વિશ્વભરના દેશો સામે અનેક પડકારો ઉભા થશે. લિંગ પસંદગીઓને કારણે સામાજિક અસંતુલન પણ ઊભી થઈ શકે છે. જો કે, ભારત માટે આ પડકારો થોડા દાયકાઓ દૂર છે. પ્રજનન દરમાં ઘટાડો થવાનું મુખ્ય કારણ લગ્ન પહેલા કરતાં મોડેથી થઈ રહ્યા છે. જ્યારે, વિલંબિત લગ્નને કારણે બાળકોના આયોજનમાં પણ વિલંબ પ્રજનન દરમાં ઘટાડો લાવી રહ્યો છે. જ્યારે, હવે યુગલો પહેલા કરતા ઓછા બાળકો પેદા કરી રહ્યા છે.
એક રિપોર્ટમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, 0 થી 14 વર્ષની વયના બાળકોની વસ્તીમાં તીવ્ર ઘટાડો થયો છે. તેમની વસ્તી 1991માં 31.2 કરોડ હતી, જે 2001માં વધીને 36.4 કરોડ અને 2011માં 37.4 કરોડ થઈ ગઈ. જોકે, 2024માં તે ઘટીને 34 કરોડ થઈ ગઈ છે. 24 વર્ષમાં 60 વર્ષથી વધુની વસ્તીની સંખ્યા બમણી થઈ ગઈ છે. તેમની સંખ્યા 1991માં 6.1 કરોડ, 2001માં 7.9 કરોડ, 2011માં 10.2 કરોડ અને 2024માં 15 કરોડ થઈ ગઈ છે.
