ભારતની આર્થિક વ્યવસ્થામાં પરિવર્તનનું શ્રેય ઘણાં લોકો વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની નીતિઓ અને નિર્ણયોને આપે છે જેને સામાન્ય રીતે ‘મોદીનોમિક્સ’ અથવા આપણે કહીએ તો ‘વિકાસનો પ્રવાહ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ નીતિઓએ ભારતને વૈશ્વિક આર્થિક મંચ પર એક મજબૂત સ્થાન અપાવ્યું છે પરંતુ આ સાથે જ રાજકીય વિવાદો અને મતભેદો પણ સામે આવ્યા છે. વિપક્ષ આ નીતિઓની સફળતાને સ્વીકારવામાં સંકોચ અનુભવે છે જ્યારે સમર્થકો એવું માને છે કે આ દશકમાં દેશે એવી પ્રગતિ કરી છે જે ગત સાત દાયકાઓમાં નહોતી થઈ શકી.
નરેન્દ્ર મોદીએ 2014માં સત્તા સંભાળી ત્યારે ભારતની અર્થવ્યવસ્થા ઘણાં પડકારોનો સામનો કરી રહી હતી. ઉચ્ચ ફુગાવો, નીચું વિદેશી રોકાણ અને નબળી ઔદ્યોગિક વૃદ્ધિ જેવી સમસ્યાઓ હતી. આ પરિસ્થિતિમાં સરકારે ‘મેક ઇન ઇન્ડિયા’, ‘ડિજિટલ ઇન્ડિયા’ અને ‘સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા’ જેવા કાર્યક્રમો શરૂ કર્યા. આ પહેલોનો ઉદ્દેશ દેશમાં ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવું, ડિજિટલ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર મજબૂત કરવું અને નવીનતાને તક આપવાનો હતો. આ ઉપરાંત નોટબંધી અને GST (વસ્તુ અને સેવા કર) જેવા મોટા નિર્ણયો લેવામાં આવ્યા જેનો હેતુ અર્થતંત્રને ઔપચારિક બનાવવાનો અને કરવેરા સંગ્રહ વધારવાનો હતો.
આ નીતિઓનાં પરિણામો ઝડપથી દેખાયાં. ભારતે વિશ્વ બેંકના ‘ઇઝ ઓફ ડૂઇંગ બિઝનેસ’ ઇન્ડેક્સમાં નોંધપાત્ર સુધારો કર્યો અને વિદેશી રોકાણમાં પણ વધારો થયો. 2025 સુધીમાં ભારત વિશ્વની સૌથી ઝડપથી વિકસતી અર્થવ્યવસ્થાઓમાંથી એક બની ગયું છે જેને ઘણાં નિષ્ણાતો આ સુધારાઓ સાથે જોડે છે.
આ દાયકામાં ભારતે ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના ક્ષેત્રે પણ નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે. રાષ્ટ્રીય ધોરીમાર્ગોનું નેટવર્ક વિસ્તર્યું, નવાં એરપોર્ટ બન્યાં અને રેલવેનું આધુનિકીકરણ થયું. ‘સ્માર્ટ સિટી’ પ્રોજેક્ટ અને ‘પ્રધાનમંત્રી આવાસ યોજના’ જેવી યોજનાઓએ શહેરી અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં જીવનધોરણ સુધારવામાં મદદ કરી. આ ઉપરાંત ડિજિટલ પેમેન્ટ સિસ્ટમ જેવી કે UPIએ નાણાકીય સમાવેશને વેગ આપ્યો જેનાથી ગામડાંઓ સુધી બેંકિંગ સેવાઓ પહોંચી.
આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ભારતનું સ્થાન મજબૂત થયું છે. દેશે G20 અને BRICS જેવા મંચો પર પોતાની અસર વધારી છે અને આર્થિક શક્તિ તરીકે ઉભરી આવ્યો છે. આ સફળતાઓને જોતાં, ઘણાં લોકો માને છે કે ‘વિકાસનો પ્રવાહ’ એ ભારતને નવી દિશા આપી છે.
જોકે આ નીતિઓની સફળતા પર સવાલો પણ ઉઠ્યા છે. વિપક્ષનું કહેવું છે કે નોટબંધીથી નાના વેપારીઓ અને અસંગઠિત ક્ષેત્રને નુકસાન થયું જ્યારે GSTના અમલમાં શરૂઆતી અવ્યવસ્થાએ ઘણાંને પરેશાન કર્યા. બેરોજગારી અને ગ્રામીણ આર્થિક તંગી જેવા મુદ્દાઓ પણ સામે આવ્યા છે. ટીકાકારો એવું પણ કહે છે કે આર્થિક વૃદ્ધિનો લાભ સમાજના તમામ વર્ગો સુધી સમાન રીતે પહોંચ્યો નથી અને અસમાનતા વધી છે.
વળી વિપક્ષનો દાવો છે કે સરકાર આંકડાઓને રજૂ કરવામાં પક્ષપાત કરે છે અને વાસ્તવિક સમસ્યાઓને અવગણે છે. તેમનું માનવું છે કે જો ભૂતકાળની સરકારોને પણ આટલો સમય અને સંસાધનો મળ્યાં હોત, તો તેઓ પણ આવી પ્રગતિ કરી શક્યાં હોત.
જો આપણે છેલ્લા સાત દાયકાઓની વાત કરીએ તો ભારતે આઝાદી પછી ઘણી સિદ્ધિઓ હાંસલ કરી હતી જેમ કે ગ્રીન રિવોલ્યુશન અને ઔદ્યોગિક વિકાસ. પરંતુ નિર્ણયો લેવામાં ધીમી ગતિ અને ભ્રષ્ટાચાર જેવી સમસ્યાઓએ પ્રગતિને અવરોધી હતી. છેલ્લા દશકમાં નીતિઓનો અમલ ઝડપથી થયો છે જે એક મોટો તફાવત છે. જોકે શું આ ઝડપ સાથે ગુણવત્તા પણ જળવાઈ છે એ ચર્ચાનો વિષય છે.
‘વિકાસનો પ્રવાહ’ એ ભારતની આર્થિક યાત્રામાં એક મહત્ત્વનો તબક્કો છે. આ નીતિઓએ દેશને નવી ઊંચાઈઓ પર લઈ જવામાં યોગદાન આપ્યું છે પરંતુ તેની સાથે પડકારો પણ ઓછા નથી. વિપક્ષ અને સમર્થકો વચ્ચેના મતભેદો એક હકીકત છે પરંતુ એ સ્વીકારવું પડે કે ભારતની અર્થવ્યવસ્થા આજે વધુ ગતિશીલ અને સક્ષમ બની છે. ભવિષ્યમાં આ નીતિઓની સફળતા આપણે કેવી રીતે આ પડકારોનો સામનો કરીએ છીએ એના પર નિર્ભર કરશે.