કેન્દ્રની PM નરેન્દ્ર મોદી સરકાર વકફ બોર્ડ એક્ટમાં મોટા સુધારા કરવા તૈયાર છે. કેન્દ્રીય કેબિનેટે કાયદામાં લગભગ 40 સુધારાઓને મંજૂરી આપી છે, જેને વક્ફ બોર્ડની સત્તાઓને ફરીથી નિર્ધારિત કરવાની દિશામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું માનવામાં આવી રહ્યું છે. એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે, કેન્દ્ર સરકાર વકફ બોર્ડની કોઈપણ મિલકતને ‘વક્ફ પ્રોપર્ટી’ બનાવવાની સત્તા પર અંકુશ લગાવવા માંગે છે.
40 સૂચિત સુધારાઓ અનુસાર, વકફ બોર્ડ દ્વારા મિલકતો પર કરવામાં આવેલા દાવાઓની ફરજિયાત ચકાસણી થશે. મુસ્લિમ પર્સનલ લો બોર્ડે સરકારના આ પગલાનો વિરોધ કર્યો છે અને કહ્યું છે કે વકફ બોર્ડની કાનૂની સ્થિતિ અને સત્તામાં કોઈપણ પ્રકારની દખલગીરી સહન કરવામાં આવશે નહીં.
‘વક્ફ’ અરબી શબ્દ ‘વકુફા’ પરથી ઉતરી આવ્યો છે, જેનો અર્થ છે ‘રહેવાનું’. વક્ફ એ ઇસ્લામિક કાયદા હેઠળ ધાર્મિક અથવા સખાવતી હેતુઓ માટે ખાસ સમર્પિત મિલકતોનો ઉલ્લેખ કરે છે. ઇસ્લામમાં આ એક પ્રકારની સખાવતી વ્યવસ્થા છે. વકફ એ મિલકત છે જે ઇસ્લામના અનુયાયીઓ દ્વારા દાનમાં આપવામાં આવે છે. તે જંગમ અને સ્થાવર બંને હોઈ શકે છે. આ સંપત્તિ વક્ફ બોર્ડ હેઠળ આવે છે. જેમ સબંધિત મિલકતની માલિકી બદલાય છે, એવું માનવામાં આવે છે કે મિલકત માલિક પાસેથી અલ્લાહને ટ્રાન્સફર કરવામાં આવી છે. આ સાથે તે બદલી ન શકાય તેવું બની જાય છે.
‘એકવાર વકફ, હંમેશા વકફ’નો સિદ્ધાંત અહીં લાગુ પડે છે, એટલે કે એક વાર મિલકતને વકફ જાહેર કરવામાં આવે તો તે હંમેશા એવું જ રહે છે. વકફ મિલકતોના સંચાલન માટે દરેક રાજ્યમાં વકફ બોર્ડની રચના કરવામાં આવી છે.
પ્રથમ વકફ 1954માં આવ્યો હતો અને 1995માં તેમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો. વક્ફ બોર્ડ એક્ટ 1954 હેઠળ, ભારત સરકારે ભારતથી પાકિસ્તાન ગયેલા મુસ્લિમોની જમીન વક્ફ બોર્ડને આપી દીધી.
1991માં બાબરીના ધ્વંસની ભરપાઈ કરવા માટે, PV નરસિમ્હા રાવની આગેવાની હેઠળની કોંગ્રેસ સરકારે 1995માં વકફ બોર્ડ એક્ટમાં સુધારો કર્યો અને વક્ફ બોર્ડને જમીન સંપાદન કરવા માટે અમર્યાદિત અધિકારો આપી દીધા.
આ પછી, 2013માં એક સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો, જે ઘણો મહત્વનો હતો, બિનઅસરકારક હોવાને કારણે તેની આકરી ટીકા પણ થઈ હતી. આના કારણે અતિક્રમણ, ગેરવહીવટ, માલિકીના વિવાદો અને નોંધણી અને સર્વેક્ષણમાં વિલંબ જેવી ગંભીર સમસ્યાઓ ઊભી થઈ છે.
કોંગ્રેસ સરકારે માર્ચ 2014માં લોકસભા પહેલાં દિલ્હી વક્ફ બોર્ડને રાષ્ટ્રીય રાજધાનીમાં 123 મુખ્ય મિલકતો ભેટમાં આપી હતી. ભૂતપૂર્વ PM મનમોહન સિંહે 2014માં નેશનલ વક્ફ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન લિમિટેડના લોકાર્પણ વખતે કહ્યું હતું કે, મિલકતો હેઠળ વક્ફ બોર્ડનો ઉપયોગ સામાજિક-આર્થિક વિકાસ અને મુસ્લિમ સમુદાયના લાભ માટે થઈ શકે છે.
2013માં, આ અધિનિયમમાં વક્ફ બોર્ડને કોઈની પણ મિલકત છીનવી લેવા માટે અમર્યાદિત સત્તા આપવા માટે વધુ સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો, જેને કોઈપણ કોર્ટમાં પડકારી શકાય નહીં. સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, વક્ફ બોર્ડ પાસે મુસ્લિમ ચેરિટીના નામે મિલકતનો દાવો કરવાના અમર્યાદિત અધિકારો છે. આનો સીધો અર્થ એ થયો કે, ધાર્મિક સંસ્થાને અમર્યાદિત સત્તાઓ આપવામાં આવી હતી, જે વાદીને ન્યાયતંત્ર પાસેથી ન્યાય મેળવવા માટે પણ અટકાવી શકતી હતી.
એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે, UPA સરકારમાં કરાયેલા સુધારાને કારણે, વક્ફ બોર્ડ તાજેતરના સમયમાં જમીન માફિયાની જેમ વર્તે છે, ખાનગી મિલકતથી લઈને સરકારી જમીન અને મંદિરની જમીનથી લઈને ગુરુદ્વારા સુધીની મિલકતો કબજે કરી રહી છે. મૂળરૂપે, વક્ફ સમગ્ર ભારતમાં લગભગ 52,000 મિલકતોની માલિકી ધરાવે છે. 2009 સુધીમાં, 4 લાખ એકરમાં ફેલાયેલી 300,000 નોંધાયેલ વકફ મિલકતો હતી. છેલ્લા 15 વર્ષમાં તે બમણી થઇ ગઈ છે.
હાલમાં વક્ફ બોર્ડ પાસે 9 લાખ 40 હજાર એકરમાં ફેલાયેલી લગભગ 8 લાખ 72 હજાર 321 સ્થાવર મિલકતો છે. 16,713 જંગમ સંપત્તિ છે, જેની અંદાજિત કિંમત 1.2 લાખ કરોડ રૂપિયા હોવાનું કહેવાય છે. આ મિલકતોનું સંચાલન અને નિયંત્રણ વિવિધ રાજ્યના વક્ફ બોર્ડ દ્વારા કરવામાં આવે છે અને તેમની વિગતો વકફ એસેટ્સ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ ઑફ ઈન્ડિયા (WAMSI) પોર્ટલ પર નોંધાયેલી છે.
સશસ્ત્ર દળો અને ભારતીય રેલ્વે પછી વક્ફ બોર્ડ ભારતમાં ત્રીજું સૌથી મોટું જમીન માલિક છે. UPમાં સૌથી વધુ વકફ પ્રોપર્ટી છે. UPમાં સુન્ની બોર્ડ પાસે કુલ 2 લાખ 10 હજાર 239 પ્રોપર્ટી છે જ્યારે શિયા બોર્ડ પાસે 15 હજાર 386 પ્રોપર્ટી છે. દર વર્ષે હજારો વ્યક્તિઓ વકફના રૂપમાં બોર્ડને મિલકત દાનમાં આપે છે, જેનાથી તેની સંપત્તિમાં વધારો થતો રહે છે.
2022માં, એક RTI જવાબમાં ખુલાસો થયો કે, દિલ્હીના CM અરવિંદ કેજરીવાલની AAP સરકારે 2015માં સત્તામાં આવ્યા પછી દિલ્હી વક્ફ બોર્ડને 101 કરોડ રૂપિયાથી વધુ જાહેર ભંડોળ આપ્યું હતું, અને માત્ર 2021માં જ રૂપિયા 62.57 કરોડ આપવામાં આવ્યા હતા. 2019માં, CM અરવિંદ કેજરીવાલે કહ્યું હતું કે, ‘એવું કહેવાય છે કે આ દેશના સૌથી ધનાઢ્ય વ્યક્તિનું નિવાસસ્થાન, જે મુંબઈની અંદર છે, તે વકફ મિલકત પર બનેલું છે. હું ખોટું નથી કહી રહ્યો, ખરું ને? મુંબઈની સરકાર આ બાબતે કંઈ કરી શકે નહીં. જો અમારી પાસે સરકાર હોત, તો અમે બાંધકામ તોડી નાખ્યું હોત.’
આજે દેશમાં 30 વક્ફ બોર્ડ છે, જેણે અત્યાર સુધી મિલકતો અને મંદિરોની જમીન પર અતિક્રમણ કર્યું છે. તમિલનાડુમાં વક્ફ બોર્ડે તાજેતરમાં એક આખા ગામની માલિકીનો દાવો કર્યો છે, જેનાથી ગ્રામજનો ચોંકી ગયા છે. ગામમાં 1500 વર્ષ જૂનું હિન્દુ મંદિર પણ હતું. તે ખરેખર હાસ્યાસ્પદ છે કે, 1400 વર્ષ જૂનું ધાર્મિક મંડળ 1500 વર્ષ જૂના મંદિર પર દાવો કરી રહ્યું છે.
વકફની સત્તા હરિયાણાના યમુનાનગર જિલ્લાના જથલાના ગામમાં જોવા મળી હતી, જ્યારે ગુરુદ્વારા (શીખ મંદિર) ધરાવતી જમીન વકફમાં ટ્રાન્સફર કરવામાં આવી હતી. આ જમીન પર કોઈ મુસ્લિમ વસાહત કે મસ્જિદ હોવાનો કોઈ ઈતિહાસ નથી.
નવેમ્બર 2021માં, મુગલિસરામાં સુરત મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના મુખ્ય મથકને વકફ મિલકત જાહેર કરવામાં આવી હતી. આપવામાં આવેલી દલીલ એવી હતી કે, શાહજહાંના શાસનકાળ દરમિયાન, બાદશાહ દ્વારા તેની પુત્રીને વકફ મિલકત તરીકે મિલકત દાનમાં આપવામાં આવી હતી, અને તેથી, દાવો આજે લગભગ 400 વર્ષ પછી પણ વાજબી હોઈ શકે છે.
2018માં, સુન્ની વક્ફ બોર્ડે સુપ્રીમ કોર્ટ સમક્ષ જણાવ્યું હતું કે, તાજમહેલ સર્વશક્તિમાનની માલિકીનો છે, અને વ્યવહારિક હેતુઓ માટે તેને સુન્ની વક્ફ બોર્ડની મિલકત તરીકે સૂચિબદ્ધ થવો જોઈએ. જ્યારે સર્વોચ્ચ અદાલત દ્વારા શાહજહાંના હસ્તાક્ષરિત દસ્તાવેજો રજૂ કરવા માટે કહેવામાં આવ્યું ત્યારે, આ સંસ્થાએ દાવો કર્યો હતો કે, સ્મારક સર્વશક્તિમાનનું છે, અને તેની પાસે કોઈ હસ્તાક્ષરિત દસ્તાવેજો નથી, પરંતુ તેને મિલકતનો અધિકાર મળવો જોઈએ.