ઉત્તર પ્રદેશના અમરોહા જિલ્લામાં એક સાત વર્ષના છોકરાને તેના લંચબોક્સમાં માંસાહારી બિરયાની કથિત રીતે લઈ જવા અને તેના ક્લાસના મિત્રોને પીરસવા બદલ એક ખાનગી શાળામાંથી હાંકી કાઢવામાં આવ્યો હતો. છોકરાની નારાજ માતા અને શાળાના આચાર્ય વચ્ચેની વાતચીત હવે વાયરલ થઈ છે. આ પછી અધિકારીઓએ મામલાની તપાસ માટે એક કમિટી બનાવી છે. જો કે, પ્રિન્સિપાલે સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું કે છોકરો ‘તેના ક્લાસના મિત્રોને માંસાહારી બિરયાની પીરસે છે.’ તે વાંધાજનક છે.
એવા દેશમાં જ્યાં ઘણા લોકો શાકાહારી ખોરાકને ‘શુદ્ધ’ અને માંસાહારી ખોરાકને ‘ખરાબ’ માને છે અને જ્યાં ઘણા લોકો તેમની પ્લેટમાં શું મૂકવું તે અંગે ઊંડી ધાર્મિક માન્યતાઓથી પ્રેરિત છે, ત્યાં આ પ્રકારનો વિવાદ કંઈ નવો નથી . આ કિસ્સામાં, પરંતુ ભારતની વસ્તીનું કેટલું પ્રમાણ શાકાહારી છે? શું ભારત ખરેખર શાકાહારીઓનો દેશ છે, અથવા તે માત્ર એક લોકપ્રિય દંતકથા છે? આવો, ચાલો જાણીએ કે આ વિશે સરકાર એટલે કે સત્તાવાર ડેટા શું કહે છે.
મોટાભાગના ભારતીયો કોઈને કોઈ સ્વરૂપે ઈંડા, ચિકન, માંસ અથવા માછલી ખાય છે. તેમાંથી લગભગ અડધા લોકો અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછું એકવાર આવું કરે છે. નેશનલ ફેમિલી એન્ડ હેલ્થ સર્વે-V (2019-21)ના ડેટા અનુસાર, દેશમાં 29.4 ટકા મહિલાઓ અને 16.6 ટકા પુરુષોએ કહ્યું કે, તેઓ ક્યારેય માછલી, ચિકન કે માંસનું સેવન કરતા નથી. જ્યારે, 45.1 ટકા મહિલાઓ અને 57.3 ટકા પુરુષોએ કહ્યું કે, તેઓ અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછું એકવાર માછલી, ચિકન અથવા માંસનું સેવન કરે છે.
ડેટા વિશ્લેષણના આધારે પ્રકાશિત થયેલા અહેવાલો અનુસાર, તે સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે કે, હકીકતમાં, ભારતમાં માંસનો વપરાશ વધી રહ્યો છે. કારણ કે પાંચ વર્ષ પહેલાં, નેશનલ ફેમિલી એન્ડ હેલ્થ સર્વે (NFHS)-IV (2015-16) અનુસાર, દેશમાં 29.9 ટકા મહિલાઓ અને (ખાસ કરીને) 21.6 ટકા પુરુષોએ કહ્યું હતું કે, તેઓ ક્યારેય માછલી, ચિકન કે માંસ ખાતા નથી. જ્યારે, 42.8 ટકા મહિલાઓ અને 48.9 ટકા પુરુષોએ કહ્યું કે, તેઓ અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછું એકવાર માછલી, ચિકન અથવા માંસનું સેવન કરે છે.
NFHS IV અને NFHS Vના પાંચ વર્ષના અંતરાલમાં એકત્રિત કરવામાં આવેલા ડેટાની સરખામણી કરીએ તો, દેશમાં એવી મહિલાઓની સંખ્યામાં 1.67 ટકાનો ઘટાડો થયો છે, જેમણે અહેવાલ આપ્યો છે કે, તેઓ ક્યારેય માછલી, ચિકન અથવા માંસ ખાતા નથી. જ્યારે, એવા પુરુષોની સંખ્યામાં 23 ટકાનો મોટો ઘટાડો થયો છે, જેમણે કહ્યું કે તેઓ ક્યારેય માછલી, ચિકન કે માંસ ખાતા નથી. આ દરમિયાન, દેશમાં માછલી, ચિકન અથવા માંસનું સેવન કરતી મહિલાઓની સંખ્યામાં 5.37 ટકાનો વધારો થયો છે અને માછલી, ચિકન અથવા માંસ ખાનારા પુરુષોની સંખ્યામાં 17.18 ટકાનો વધારો થયો છે.
હકીકતમાં, જે લોકો પોતાને શાકાહારી કહે છે, તેઓ પણ કદાચ લેક્ટો-વેજિટેરિયન છે, એટલે કે તેઓ ગાય અને ભેંસમાંથી દૂધ અને દૂધની બનાવટોનો વપરાશ કરે છે. NFHS-V ડેટા અનુસાર, માત્ર 5.8 ટકા સ્ત્રીઓ અને 3.7 ટકા પુરુષોએ બતાવ્યું હતું કે તેઓ ક્યારેય દૂધ કે દહીં પણ ખાતા નથી. 48.8 ટકા પુરુષો અને સ્ત્રીઓએ કહ્યું કે, તેઓ દરરોજ દૂધ અથવા દહીંનું સેવન કરે છે. જ્યારે, 72.2 ટકા મહિલાઓ અને 79.8 ટકા પુરુષોએ કહ્યું કે, તેઓ અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછું એકવાર દૂધ અથવા દહીંનું સેવન કરે છે.
ઘરગથ્થુ વપરાશ ખર્ચ સર્વે 2022-2023ના ડેટા અનુસાર, દૂધનો વપરાશ શાકાહારની ઘટનાઓ સાથે સીધો સંબંધ ધરાવે છે. જે લોકો પુષ્કળ દૂધ અને દૂધની બનાવટોનું સેવન કરે છે, તેઓ બહુ ઓછું અથવા બિલકુલ પણ માંસ ખાતા નથી. હકીકતમાં, ભારતમાં દૂધને માંસના પોષક વિકલ્પ તરીકે જોવામાં આવે છે. એકંદરે, દેશમાં 14 રાજ્યો એવા છે કે જ્યાં દૂધ પરનો માસિક માથાદીઠ ખર્ચ (MPCE) માછલી, માંસ અથવા ઈંડા પર થતા ખર્ચ કરતાં વધુ છે અને 16 રાજ્યો એવા છે જ્યાં તેનાથી ઊલટું છે.
NFHS-V ડેટા અનુસાર, એકંદરે, આ દૂધ પીનારા રાજ્યોમાં (રાષ્ટ્રીય સરેરાશની તુલનામાં) લોકોના ઓછા પ્રમાણએ અહેવાલ આપ્યો છે કે, તેઓ માછલી, ચિકન અથવા માંસ ખાય છે. આ કિસ્સામાં, સિક્કિમ, કર્ણાટક અને મહારાષ્ટ્ર અપવાદ હતા, જ્યાં દૂધ પરનો ખર્ચ માંસ પર થતા ખર્ચ કરતાં વધુ હતો. રાષ્ટ્રીય સરેરાશ કરતાં વધુ લોકોએ (પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બંને માટે) અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછું એકવાર માછલી, ચિકન અથવા માંસ ખાવાની જાણ કરી હોવા છતાં.
