ડૉ. કેશવ બલિરામ હેડગેવાર જેમને રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ (RSS) ના સ્થાપક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે એક એવા વિચારક અને દેશભક્ત હતા જેમણે ભારતની રાષ્ટ્રીય અસ્મિતાને હિંદુ સંસ્કૃતિ અને પરંપરા સાથે અભિન્ન રીતે જોડી હતી. તેમનું આ નિવેદન… ‘આપણી હિંદુ અસ્મિતા જ આપણી રાષ્ટ્રીય અસ્મિતા છે’ એક ગહન દાર્શનિક અને વ્યવહારિક વિચારધારાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. અહીં હું આ નિવેદનના મૂળ અર્થ તેના ઐતિહાસિક સંદર્ભ અને આજના સમયમાં તેની અગત્યતનું વિશ્લેષણ કરવાનો પ્રયાસ કરીશ.
ડૉ. હેડગેવારનો દૃષ્ટિકોણ એમના સંપૂર્ણ જીવન પર્યંત ખૂબ પારદર્શી રહ્યો. એમનો જન્મ ૧ એપ્રિલ, ૧૮૮૯ના રોજ નાગપુરમાં થયો હતો. તેઓ એવા સમયમાં ઘડતર પામ્યા જ્યારે ભારત બ્અંગ્રેજોની ગુલામી/શાસન હેઠળ હતું અને સ્વતંત્રતા સંગ્રામ ચાલી રહ્યો હતો. તેમણે જોયું કે ભારતની સંસ્કૃતિ, વિરાસત અને એકતા વિદેશી શાસનથી તો ખંડિત થઈ જ રહી હતી પરંતુ રાષ્ટ્રની પોતાની અંદરની વિભાજનકારી શક્તિઓએ પણ આપણને નબળાબનાવ્યા હતા. મળી સમાજ મુજબ તેમના મતે ભારતની રાષ્ટ્રીય અસ્મિતા એટલે માત્ર ભૌગોલિક સીમાઓ કે રાજકીય એકતા નહીં પરંતુ એક સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક ચેતના જે હજારો વર્ષોથી હિંદુ ધર્મના મૂળમાં રહેલી છે.
ડૉ. હેડગેવાર માનતા હતા કે હિંદુ અસ્મિતા એ એક વ્યાપક વિચાર છે જેમાં માત્ર ધાર્મિક રીતરિવાજો કે પૂજાપાઠનો સમાવેશ નથી પરંતુ તેમાં જીવન મૂલ્યો, સહિષ્ણુતા, સમાજની એકતા અને પ્રકૃતિ સાથે સમન્વયનો સમાવેશ થાય છે. તેમના મતે આ અસ્મિતા જ ભારતને એક રાષ્ટ્ર તરીકે ઓળખ આપે છે.
જ્યારે ડૉ. હેડગેવારે આ વિચારને આગળ વધાર્યો ત્યારે ભારતમાં અનેક પડકારો હતા. એક તરફ બ્રિટિશ સરકાર ‘ફૂટ પાડો અને રાજ કરો’ ની નીતિ અપનાવીને હિંદુ અને મુસ્લિમ સમુદાયો વચ્ચે વિભાજન વધારી રહી હતી તો બીજી તરફ આંતરિક સામાજિક ભેદભાવ જેવા કે જાતિવાદ અને પ્રાદેશિકતાએ પણ રાષ્ટ્રીય એકતાને નબળી પાડી હતી. આવા સમયમાં તેમણે જોયું કે ભારતની જનતાને એક સૂત્રમાં બાંધવા માટે એક સામાન્ય ઓળખની જરૂર છે અને તે ઓળખ તેમને હિંદુ સંસ્કૃતિમાં જ જણાતી હતી.
હિંદુ અસ્મિતાને તેઓએ ક્યારેય સંકુચિત ધાર્મિક દ્રષ્ટિકોણથી નહોતી જોઈ. તેમના માટે હિંદુ એટલે એક જીવનશૈલી, એક સંસ્કૃતિ જેમાં બૌદ્ધ, જૈન, શીખ અને અન્ય ભારતીય મૂળના ધર્મોનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ વિચારધારા દ્વારા તેમણે એક એવા રાષ્ટ્રની કલ્પના કરી જે વિવિધતામાં એકતા ધરાવે, પરંતુ તેનું મૂળ હિંદુ સંસ્કૃતિના આદર્શોમાં રહેલું હોય.
ડૉ. હેડગેવારનું આ નિવેદન એક રાજકીય કે સામાજિક નારો પૂરતું સીમિત ન હતું પરંતુ એક ગહન સત્ય હતું જે ભારતના ઇતિહાસ અને ભવિષ્યને જોડતું હતું. ભારતનો ઇતિહાસ જોઈએ તો વૈદિક કાળથી લઈને આધુનિક સમય સુધી, હિંદુ ધર્મે અનેક સંસ્કૃતિઓને આત્મસાત કરી છે અને પોતાની આગવી ઓળખ જાળવી છે. ઉદાહરણ તરીકે જ્યારે ગ્રીક, શક, હૂણ કે મુસ્લિમ આક્રમણકારો ભારતમાં ઘૂસ્યા ત્યારે હિંદુ સંસ્કૃતિએ તેમને રોકવામાટે સ્વસરક્ષણ માટે તેમની સાથે સંઘર્ષ કર્યો પરંતુ સાથે સાથે તેમને પોતાનામાં સમાવી પણ લીધા. આ સહિષ્ણુતા અને સમન્વયની ભાવના જ હિંદુ અસ્મિતાની શક્તિ છે.
તેમના મતે, જો ભારતે રાષ્ટ્ર તરીકે ટકવું હોય તો આ અસ્મિતાને મજબૂત કરવી જરૂરી છે. તેમણે રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘની સ્થાપના ૧૯૨૫માં કરી જેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ હિંદુ સમાજને સંગઠિત કરવો અને તેમાં રાષ્ટ્રભાવના જગાડવી હતો. આ સંગઠન દ્વારા તેમણે યુવાનોને શારીરિક, માનસિક અને નૈતિક રીતે સશક્ત બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો, જેથી તેઓ રાષ્ટ્રની સેવા કરી શકે.
આજે, ૨૦૨૫ના સમયમાં જ્યારે આપણો ભારત દેશ આર્થિક અને રાજકીય મહાસત્તા તરીકે ઉભરી રહ્યો છે ત્યારે ડૉ. હેડગેવારના આ વિચારોનું મહત્વ વધુ સ્પષ્ટ થાય છે. વૈશ્વિકરણ અને પશ્ચિમી સંસ્કૃતિના પ્રભાવે ભારતીય યુવાનોમાં પોતાની સંસ્કૃતિ પ્રત્યે નિરાશા વધી છે. આવા સમયમાં હિંદુ અસ્મિતાને પુનર્ગઠિત કરવી એટલે ભારતની રાષ્ટ્રીય એકતા અને ઓળખને મજબૂત કરવી.
આજે પણ ભારતમાં જાતિ, ધર્મ અને પ્રદેશના નામે વિભાજનના પ્રયાસો થાય છે. આવા સમયે હિંદુ અસ્મિતા એક એવો આધાર બની શકે છે જે બધાને એક રાષ્ટ્રીય ચેતનામાં બાંધે. જોકે આ વિચારને ખોટી રીતે સમજવામાં આવે તો તે સામાજિક વિભાજન પણ વધારી શકે છે. તેથી, આ અસ્મિતાને સાચી સમજસાથે સહિષ્ણુ રીતે આગળ લઈ જવાની જરૂર છે જેમાં ભારતીય સંસ્કૃતિની વિવિધતાને સ્થાન મળે.
ડૉ. હેડગેવારનું નિવેદન ‘આપણી હિંદુ અસ્મિતા જ આપણી રાષ્ટ્રીય અસ્મિતા છે’ એ ભારતના ભૂતકાળ, વર્તમાન અને ભવિષ્યને જોડતો એક સેતુ છે. તેમનો આ વિચાર એક સંસ્કૃતિના સંરક્ષણ અને સશક્તિકરણની વાત કરે છે જે ભારતને રાષ્ટ્ર તરીકે એક અનન્ય ઓળખ આપે છે. આજના સમયમાં આપણે આ વિચારને સમજીને તેને આધુનિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં મૂકીને આગળ વધવું જોઈશે જેથી ભારત એક સશક્ત, એકતામય અને સમૃદ્ધ હિંદુ રાષ્ટ્ર બની શકે.
(આ વિચાર લેખકનું વ્યક્તિગત મંતવ્ય છે)