આ દિવસોમાં હિંસાગ્રસ્ત બાંગ્લાદેશની રાજનીતિના કેન્દ્રમાં મોહમ્મદ યુનુસનું નામ ચર્ચામાં છે. શેખ હસીના સરકારને ઉથલાવી દીધા પછી નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા યુનુસ પર મોટી જવાબદારી છે. દેશમાં ટૂંક સમયમાં જ રચાવા જઈ રહેલી વચગાળાની સરકારના વડા તરીકે તેમની પસંદગી કરવામાં આવી છે. નવી સરકારની રચનામાં તેમની ભૂમિકા મહત્વની બની શકે છે. આવી સ્થિતિમાં એ સમજવું જરૂરી છે કે મોહમ્મદ યુનુસ ભારત અને અમેરિકા વિશે શું વિચારે છે?
શેખ હસીના અને મોહમ્મદ યુનુસ વચ્ચેના સંબંધો ક્યારેય સારા નહોતા એ તો બધા જાણે છે. યુનુસે જાહેરમાં કહ્યું છે કે, મને હેરાન કરવા માટે વાહિયાત આરોપો લગાવવામાં આવ્યા છે, કારણ કે હું શેખ હસીનાનો નંબર વન દુશ્મન છું. પરંતુ ભારત વિશે તેમનો અભિપ્રાય પણ સકારાત્મક નહોતો. તેમણે શેખ હસીના અને ભારત સરકાર વચ્ચેના ગાઢ સંબંધો પર ઘણી વખત નિવેદનો આપ્યા છે.
ભારત વિશે મોહમ્મદ યુનુસે એક ઈન્ટરવ્યુમાં કહ્યું હતું કે, મેં હંમેશા કહ્યું છે કે ભારતમાં બાંગ્લાદેશનો શ્રેષ્ઠ મિત્ર બનવાની સંપૂર્ણ ક્ષમતા છે. પરંતુ તેમ છતાં, ભારત બાંગ્લાદેશ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાને બદલે માત્ર એક વ્યક્તિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યું છે. ભારતના માત્ર એક જ વ્યક્તિ સાથે સંબંધો છે અને તે છે શેખ હસીના. આ કારણે બાંગ્લાદેશના લોકો ભારતથી નારાજ છે, કારણ કે તે બાંગ્લાદેશને બરબાદ કરનાર વ્યક્તિનું સમર્થન કરી રહ્યું છે.
મોહમ્મદ યુનુસે બાંગ્લાદેશમાં ફાટી નીકળેલી હિંસા અંગે ભારતના નિવેદનની પણ ટીકા કરી હતી. ભારતે પાડોશી દેશની ઘટનાક્રમને બાંગ્લાદેશનો આંતરિક મામલો ગણાવ્યો હતો. તેના પર યુનુસે કહ્યું હતું કે, ભારત અને બાંગ્લાદેશ સાર્કના સભ્ય છે. આવી સ્થિતિમાં, જ્યારે બાંગ્લાદેશની વર્તમાન સ્થિતિને તેનો આંતરિક મામલો ગણાવવામાં આવે છે ત્યારે તે દુઃખની લાગણી અનુભવે છે. જો કોઈ ભાઈના ઘરમાં આગ લાગી હોય તો તમે તેને આંતરિક બાબત કેવી રીતે કહી શકો?
મોહમ્મદ યુનુસને અમેરિકા તરફી માનવામાં આવે છે. તેમને બાંગ્લાદેશમાં વચગાળાની સરકારની રચનાના વડા બનાવાયા પછી એવું કહેવાતું હતું કે, હવે બાંગ્લાદેશમાં એક અમેરિકન વ્યક્તિ સત્તામાં આવી ગયો છે. બાંગ્લાદેશમાં સત્તા પરિવર્તન માટે અમેરિકાનું આયોજન સફળ રહ્યું હોવાનું કહેવાય છે.
અહેવાલો અનુસાર કાર્યકર્તા વિજય પટેલનું કહેવું છે કે, બાંગ્લાદેશમાં સત્તા પરિવર્તનનો મુખ્ય સૂત્રધાર મોહમ્મદ યુનુસ હતો. તેમને પ્રતિષ્ઠિત રેમન મેગ્સેસે એવોર્ડ એનાયત કરવામાં આવ્યો છે. આ પુરસ્કાર ફોર્ડ ફાઉન્ડેશન દ્વારા આપવામાં આવે છે, જે અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત ફાઉન્ડેશન છે.
જ્યારે, લેખક સંદીપ ઘોષ કહે છે કે, દરેક વ્યક્તિ જાણે છે કે આંતરિક સરકારના વડા તરીકે મોહમ્મદ યુનુસની નિમણૂક કોની સ્ક્રિપ્ટ અથવા ટૂલકિટનો એક ભાગ છે. દરેક વ્યક્તિ જાણે છે કે તેઓ કોની પસંદ છે. શેખ હસીનાના રાજીનામાં પછી તરત જ તેમનું નામ ચર્ચામાં આવ્યું તેમાં કંઈ આશ્ચર્યજનક નથી. તેઓ નવી સરકારના સલાહકાર બન્યા છે. એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે, મોહમ્મદ યુનુસ બાંગ્લાદેશના રાજકીય ભવિષ્યને અમેરિકાના હિસાબે ઘડવા માંગે છે.
‘બૅન્કર ઑફ ધ પૂઅર’ તરીકે જાણીતા, યુનુસ અને તેમના દ્વારા સ્થાપિત ગ્રામીણ બેંકને 2006માં નોબેલ શાંતિ પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમણે ગ્રામીણ ગરીબોને 100 ડૉલર કરતાં ઓછી રકમની નાની લોન આપીને લાખો લોકોને ગરીબીમાંથી બહાર કાઢવામાં મદદ કરી. તેમના ધિરાણના આ મોડેલે વિશ્વભરમાં આવી ઘણી યોજનાઓને પ્રેરણા આપી. આમાં અમેરિકા જેવા વિકસિત દેશોનો પણ સમાવેશ થાય છે.
અમેરિકામાં યુનુસે એક અલગ બિન-લાભકારી સંસ્થા ગ્રામીણ અમેરિકા પણ શરૂ કરી. 84 વર્ષીય યુનુસ જેમ જેમ સફળ થયા તેમ તેમ રાજકારણમાં કારકિર્દી બનાવવા તરફ તેમનો ઝુકાવ વધતો ગયો. તેમણે 2007માં પોતાની પાર્ટી બનાવવાનો પણ પ્રયાસ કર્યો હતો. પરંતુ જ્યારે તેની મહત્વાકાંક્ષાએ મોટું સ્વરૂપ ધારણ કરવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે શેખ હસીના ગુસ્સે થઈ ગયા. હસીનાએ યુનુસ પર ‘ગરીબોનું લોહી ચૂસવાનો’ આરોપ પણ લગાવ્યો હતો.
આ વર્ષે જાન્યુઆરીમાં યુનુસને શ્રમ કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરવા બદલ છ મહિનાની જેલની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. જૂનમાં, બાંગ્લાદેશની એક અદાલતે યુનુસ અને અન્ય 13 સામે પણ તેણે સ્થાપેલી ટેલિકોમ્યુનિકેશન કંપનીમાં કામદારો માટેના કલ્યાણ ભંડોળમાંથી 252.2 મિલિયન ટાકા (2 મિલિયન ડૉલર)ની ઉચાપત કરવાના આરોપમાં કેસ પણ ચાલ્યો હતો.